Wróćmy do początku - czyli historia powstania zamków krzyżackich

     Gotyckie zamki ceglane Warmii są efektem barwnej historii tych ziem, których losy choć nieustannie splątane były z historią Polski, to jednak różniły się od niej na przestrzeni wielu wieków. W okresie, gdy w  państwie polskim umacniało się chrześcijaństwo, tereny między dolną Wisłą a dolnym Niemnem zamieszkiwały pogańskie plemiona Prusów, Galindów, Jaćwingów i Skalowów. Niepodbite tereny stały się celem kolonizacji wojsk litewskich i polskich, którym nie udało się jednak podbić nieposiadających własnej państwowości pogańskich plemion. Dokonał tego dopiero w XIII w. Konrad I Mazowiecki, książę Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Wspierany przez zachodnioeuropejskie rycerstwo Zakonu Krzyżackiego, skolonizował pogańskie tereny i założył w ich miejscu państwo krzyżackie, będące wówczas potęgą władzy, dyscypliny i organizacji[1].

            Zakon niemiecki przy szpitalu najświętszej Marii Panny w Jerozolimie powołany został w celu opiekowania się pielgrzymami, wędrującymi w czasie wypraw krzyżowych do grobu Chrystusa w Jerozolimie, a także wojownikami, którzy bronili przed napadami muzułmanów oraz saracenów, królestwa Krzyżowego w Palestynie. Funkcje instytucji szpitalnej zakon krzyżacki pełnił tylko na początku swego istnienia. Z czasem oprócz funkcji szpitalnych i opiekuńczych, włączył w swą działalność czynności rycerskie. Obowiązki szpitalne szybko stały się mniej istotne od funkcje obronnych i rycerskich, wysuwając je na pierwszy plan[2].

 Zakon Krzyżacki za główny cel postawił sobie nawracanie pogańskich plemion na chrześcijaństwo, nazywając swe działania „zbrojną misją chrześcijańską”. Celem tych działań był podbój i zagarnięcie ziem oraz ludności plemion pruskich, estońskich, łotewskich i litewskich i zbudowanie feudalnego państwa krzyżackiego. Nieustanne podboje kolejnych ziem przez rycerzy zakonnych doprowadziły do rozwoju państwa krzyżackiego, który skolonizował ziemie m.in. chełmińską, słupską, bytowską, tuchomska, micha­łowską, dobrzyńską, wiską i zawkrzańską, a także Pomorze Gdańskie, Kujawy, Prusy, Inflanty i przejściowo Żmudź. W celu dobrej administracji rozległego terytorium, Krzyżacy stworzyli system nienagannie działających warowni, pełniących funkcje strategiczno-administracyjne, a jednocześnie będące centrami kulturowymi i gospodarczymi[3].

Pierwsze zamki krzyżackie, kapitulne i biskupie powstały już w pierwszej połowie XIII w. i miały postać drewniano-ziemnych umocnień, początkowo przypominających w stylu budownictwo słowiańskie i pruskie. Drewniane konstrukcje, już w drugiej połowie XIII w. zostały zastąpione nowymi ceglanymi zamkami. Potężne warownie pełniły przede wszystkim funkcje obronne oraz stanowiły siedziby konwentów zakonnych (rycerzy zakonnych). W miejscowościach będących siedzibą konwentu, zamki budowane były na planie czworokąta, a od połowy XIV w. na planie kwadratu. W mniejszych miejscowościach, nie będących siedzibami konwentu, nie mającymi więc tak dużego znaczenia w strategiach obronnych, stawiane były mniejsze zamki, skupiające przede wszystkim życie gospodarcze i kulturowe, oraz będące siedzibami administracyjnymi prokuratorów i wójtów[4].

Siedziby konwentów zakonnych, budowane były w XIV w. przypominając w stylu architekturę cysterską. Warownie państwa krzyżackiego powstawały na podstawie jednego schematu i składały się z dwóch podstawowych elementów wyraźnie od siebie odłączonych. Najważniejszą budowlą był zamek główny, wielokondygnacyjny, zbudowany na planie zbliżonym do kwadratu, którego skrzydła tworzyły wewnętrzny dziedziniec. W zamkach głównych znajdowały się pomieszczenia dla rycerzy zakonnych, kaplicę, sale zebrań (refektarze) oraz kuchnie, a na piętrach wyższych magazyny oraz pomieszczenia dla straży. Drugim elementem zespołu było podzamcze, gdzie usytuowane były budynki gospodarcze, magazyny oraz stajnie. Tę część warowni zamieszkiwała ludność sprowadzoną przez Krzyżaków z Europy Zachodniej oraz ludność napływowa z Polski. Drugim typem zamków były budowle powstające w mniejszych miejscowościach, nie pełniących funkcji siedzib konwentów zakonnych. Zamki budowane były tam na planie czworoboku, posiadały zazwyczaj tylko jedno skrzydło reprezentacyjne, otoczone murami obronnymi i fosami wypełnionymi wodą[5].

Podstawowym budulcem zamków i innych budowli krzyżackich była cegła, wypalana we własnych cegielniach Zakonu, lub cegielniach istniejących przy większych miastach należących do kapituły warmińskiej. Sprowadzane z Gotlandii kamienie wapienne wypalane były w specjalnych piecach wapiennych lub ceglarskich również należących do Zakonu. Podczas budowy zamków, Zakon korzystał z pomocy najlepszych budowniczych, architektów i murarzy sprowadzanych z wielkich miast pruskich, na czele z Gdańskiem. Zakon nie powoływał własnych zespołów budowlanych, tak więc główną rolę odgrywali rzemieślnicy miejscy, których wpływ na budownictwo obronne Zakonu był znaczący[6].

Należy jednak podkreślić, że choć głównymi architektami i budowniczymi nie byli rycerze należący do Zakonu Krzyżackiego, to władze Zakonu charakteryzowały się nienaganną organizacją i dyscypliną. Fortyfikacje budowane były przy pomocy chłopskiej siły roboczej, a środki transportu sprowadzano często z odległych ziem pruskich. Do ciężkich prac budowniczych zmuszano również jeńców wojennych, zebranych podczas wojny z Litwą. Podczas większych inwestycji powoływano zespoły rzemieślnicze dla poszczególnych działów produkcji np. produkcji cegieł czy prac murarskich. Budowanie ogromnych fortyfikacji wiązało się z ogromnymi kosztami oraz ciężką pracą chłopów, którzy zamieszkiwali ziemie państwa zakonnego.

Do 1409 r. powstało 120 zamków krzyżackich na ziemi chełmińskiej i na obszarze Prus, a 1409 r. także na obszarze Pomorza Gdańskiego. Monumentalne, gotyckie zamki krzyżackie stanowią do dziś unikatowy zasób kultury pozostawionej przez Zakon krzyżacki, na ziemiach Polski. Dziś mimo upływu kilku stuleci, wiele z wybudowanych w XIII i XIV w. zamków i warowni nadal możemy podziwiać i zwiedzać. Najwybitniejszym przykładem krzyżackiej architektury obronnej jest zamek w Malborku. Budowa zamku rozpoczęła się już w 1280 r. i stanowiła siedzibę wielkiego mistrza krzyżackiego, a także siedzibę rezydencjalną wielkich mistrzów. Zespół zamkowy w Malborku wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest niewątpliwie największym i najlepiej zachowanym zamkiem krzyżackim na ziemiach Polski, jednak nie jedynym. Po zakonie krzyżackim pozostało bowiem wiele zamków i  fortyfikacji, których większość została odrestaurowana i zaadaptowana na cele kulturalne i turystyczne[7].

Żródło: Zamek w Malborku, zwiedzanie twierdzy, która wciąż rozpala wyobraźnię, https://www.osmol.pl/zamek-w-malborku-czyli-twierdza-ktora-wciaz-rozpala-wyobraznie/, dostęp ( 5.05.2022 r.).

---

[1] Kossert A., Prusy Wschodnie. Historia i mity, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 19-27.

[2] Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Wyd. Morskie, Gdańsk 1986, s. 9-10.

[3] Lewandowska I., Zakon Krzyżacki w historii, ideologii  i działaniu - symbole dziejowe, UWM, Olsztyn  2010, s. 209-210.

[4] 1.   Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Wyd. Morskie, Gdańsk 1986., s. 418-419.

[5]  Frycz J., Budownictwo zamkowe na Pomorzu Wschodnim w drugiej połowie XIV i w pierwszej połowie XV w., „Sprawozdanie Poznańskiego Towarzystwa Nauk”, Wydział Nauk o Sztuce, Poznań 1978, s. 64-65.

[6] Arszyński M., Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV wieku w pierwszej połowie XV wieku, Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu” , Wyd. Instytut Historii kultury Materialnej PAN, Wrocław 1970, s. 70.

[7] Jackiewicz-Ganiec M., Ganiec M., Zamki Państwa Krzyżackiego w dawnych Prusach, Powiśle, Warmia, Mazury, Studio Wydawnicze ARTA Mirosław Ganiec, Olsztyn 2006, s. 212-2013.